6-7 EYLÜL POGROMUNA YENİ BİR BAKIŞİstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphaneler ve Müzeler Müdürlüğü Atatürk Kitaplığı'nda bulduğumuz iki yeni belgenin(*1) birincisinden; olayın bir numaralı tanığı olan ve Anadolu Ajansı kadrosunda gözüken Selçuk Emre’den, İstanbul Valisi Ord. Prof. Dr. F. Kerim Gökyay şu istekte bulunur:
“6-7 Eylül hadise günü Vilayette bulunduğunuz zamanlardaki müşhedelerinizi (gözlemlerinizi) yazılı olarak bildirmenizi rica ederim. 14/12/1955
İstanbul Valisi/İmza”
Selçuk Emre, ilişikte sunduğumuz raporu hazırlar. Rapor çok sade bir dile ve olayları hiç abartmadan olduğu gibi aktarır. Ayrıca raporda geçen olayların, yine aynı arşivde bulduğumuz “İstanbul Merkez Kumandanlığı Nöb. Subaylığı, sayı: 73 806 ve 7/9/1955” ve müteakip tarihlerde hazırlanan tutanaklarla tutarlılık göstermesi bakımından ayrı bir önem kazanır.
Bu raporda üzerinde durulması gereken beş soru hakkında kesin, net ve doğru cevap verir. Şöyle ki:
1/-Olaylar hükümet bilgisi dahilinde Özel Harp Dairesi (kontr-gerilla) tarafından provokasyon amaçla düzenlenmiştir:
Selanik’te olan-bitenin ne olduğu biliniyor, İstanbul’daki gelişmelerde bu tezi doğrulamaktadır. Gerçekten gelişmeleri belgeler ışığında analiz ettiğimizde, olayların provokasyon amaçlı kontr-gerilla tarafından ve hükümet bilgisi dahilinde gerçekleştirildiği görülür. Provokasyon, sadece Selanik’te Atatürk’ün evinin bahçesine ses bombasının atılmasıyla sınırlı tutulmamıştır; İstanbul’da kitle içinde, kitleyi yönlendiren hava değişimli Topçu Kıdemli Yüzbaşı Hamdi Özkanlı isimli bir subay ile birlikte dört sivil daha tespit edilip tutuklanmış ve tutuklular Korgeneralin isteği üzerine aynı gece emir eri tarafından formalite icabı bir sorgulamadan geçirildikten sonra aynı gece serbest bırakılmışlardır. Bu çok önemli bir kanıttır ve biz bu kanıtı, “İstanbul Merkez Kumandanlığı” tarafından tutulan tutanaktan anlıyoruz. Tutanaklar şöyle düzenlenmiştir:
T.C İstanbul-Harbiye
İstanbul Merkez Kumandanlığı 11/Eylül/1955
1.nci Şube
Özeli
Sayı:
Genel: Gizli
Emniyet Md. ve J. Kumandanlığına
1-6 Eylül/955 tarihinde vukubulan hadisede, saat 22:00 den itibaren Vilayet Jandarma, Çağaloğlu ve Babıali caddelerinde yapılan nümayişlerde, önlerinde bayrağımızla Atatürk resmi ve (Kıbrıs Türktür) Afişi bulunan ve iki eli bayraklı şahıslarla dolu 6-7 kadar Taksi ve hususi arabanın şöför ehliyetleri tarafımdan alınarak arabalar sahiplerile birlikte Vilayet Konağı Bahçesine bırakılmış ve şöförler Vilayet Jandarma Merkez Bl. De vazifeli Vilayet Jandarma Kumandan muavini Bnb. Muzaffer Koruyan’a bizzat teslim edilmiştir.
2-Aynı semtlerde ellerinde Bayrak ve sopa bulunan kısmen sarhoş ve yalınayak 20 kadar şahıs da tarafımdan yakalanarak Vilayet önünde nöbet bekleyen polis memuru, jandarma ve erlerle birlikte yine Vilayet Jandarma Kumandan muavini Bnb. Muzaffer Koruyan’a gönderilmiştir.
3-Yenikapı civarında nümayiş yapan Topluluk arasında elinde sopa gördüğüm 5-6 şahıs da yakaliyarak karakol civarında fırın önünde nöbet bekleyen polis memuruna (Ben Merkez Kumandanıyım, bunları Langa Karakoluna götürün) diyerek muhafız erlerle birlikte teslim edilmiştir.
4-Edirnekapı Rum Kilisesi civarında dolaşan kafile arasında ellerinde saldırma ve sopa gördüğüm 3 şahıs da Çarşamba karakolundan olduğunu ifade eden 31 yaka no.lu polis memuruna teslim edilmiştir.
5-Tarafımdan yakalanarak Vilayet Jandarma Kumandan muavine ve Langa, Çarşamba Emniyet Karakollarına gönderdiğim yukarıda miktarı yazılı şöför ve eşhas ile polis memurlarının jandarma kumandanlığı ile Emniyet Müdürlüğünce yapılacak tahkikatla tesbit(tespit) edilen hüviyetlerile(hüviyetleri ile) haklarında yapılan muamelenin Merkez Kumandanlığınca bilgi edinilmesine arz ve rica ederim.
6-Emniyet Müdürlüğüne ve Jandarma Kumandanlığına yazılmıştır.
Aslının aynısıdır. İstanbul Merkez K. V.
İstanbul Merkez K.lığı Mlh. Sv. Alb.
P.Kd. Yzb. Kemal Binatlı
Sabri Turan
İmza.
12 Eylül 1955’de düzenlenen ikinci belge:
T.C İstanbul. 12/Eylül/955
İstanbul Vilayet J. Kumandanlığı
Ks. III. Sn: 1/1
Sayı: 269
Ka: 11/Eylül/955
1.Ş. 6416 S. Emre
Merkez Kumandanlığına/İstanbul
1-Merkez Kumandan V. Sv. Alb. Kemal Binatlı tarafından 6/Eylül/955 gecesi Bnb. Muzaffer Koruya Merkez J. Birliğinde teslim olunan 5 kişiden biri Hv. Değişimli Sb. Olduğundan hüviyeti tesbit edilmiş ve alınan emre uyularak Kıt’asına iltihakı tenbih edilerek bırakılmıştır. İlişik listede hüviyetleri yazılı diğer eşhas ise Sayın Ordu Kumandanının şifahi emirlerile serbest bırakılmış ve şöför ehliyetleri kendilerine iade olunmuş Kd. Yzb. Hamdi Özkanlı ile kendisi mevcuden teslim edilmeyen Abdulaziz Soysal’a ait ehliyetler ilişikte sunulmuştur.
2-Cağaloğlu ve Babıali semtlerinde ellerinde bayrak ve sopa olduğu halde yakalanarak Merkez Jandarma Birliğe gönderilen (33) kişi olarak hüviyet ve durumlarının tesbiti ile kanunu muamele ifası için üzerlerinde zuhur eden para ve eşyalarla birlikte 7/9/955 tarihinde Emniyet Müdürlüğü müteferrika polis Me. (2838) H. Benzer’e teslim edilmiştir. Saygıle arzederim.
Aslının aynıdır. İstanbul
İstanbul Merkez K.lığı Mhl. V. J. K. Y.
P. Kd. Yzb. Alb.
Sabri Turan Suni Balamir
İmza
Ek:3
1-Or: Mot. Top. Tb. Kd. Yzb. Hamdi Özkanlı (Hv. Değişimli Sb.)(Serbest bırakıldı)
2-Kemal Yenialan Bursa: 339 Aksaray Horhor hamamı külhan sok No: 5
3-Kamuran Akdündar Ankara: 929 Altındağ Ziraat Mahallesi cepe sok. No: 20/1
4-Macit Ünal (Kardeşler Kollektif Şirketi Sıtkı Sürel)
5-Ganı Paşi: Ali oğlu 926/Doğ. Aksaray horhor sok No: 5
Not: Bunlar Merkez K. Tarafından getirilmiştir. Bunların adları Valiliğe bildirilecek.
Korgeneralin Şifahi emri er Ahmet Yılancı vasıtasile alınmakla hüviyetleri ellerine verilerek serbest bırakıldılar.
Aslının aynıdır. 7/Eylül/955 saat 2. 35
İstanbul Merkez K.lığı Mhl. Bnb.
P. Kd. Yzb. Muzaffer Koru
Sabri Turan
İmza(*2)
(*2,Bkz; Belge, 2)
Herşey açık ve net. Merkez Kumandanlığına getirilen beş kişi (ki aralarında Hv değişimli Top. Kd. Yzb. Hamdi Özkanlı da var)Korgeneralin emir eri tarafından şifahi olarak sorguları yapılarak serbest bırakılır. Bunlardan birisinin Yüzbaşı olduğu biliniyor, acaba diğer dört kişi kimdi? Muhtemelen Kontr-gerillanın sivil unsurlarıdır.
Türkiye’de her dönem Basın-MİT-Kontr-gerilla iç içe geçmiş ve birlikte çalışmışlardır. Yukarıda görüldüğü gibi kontr-gerilla ajanları kitleyi yönlendirirken, İstanbul Ekspres gazetesi de üst üste yıldırım baskılar yaparak halkı galeyana getirmekte ve sokaklara dökmektedir. Halk bir kere sokaklara dökülmesin, sokaklara dökülen halkı coşturmak ve yönlendirmek, onlar için sorun olmayacaktı.
2/-Hükümet bu eylemi yapmakla neyi amaçlamıştır?
Türkiye’nin o güne kadar Kıbrıs diye bir sorunu yoktu. İngiltere, ada da artan Rum toplumsal muhalefetine karşı, adadaki üslerinin varlığını kalıcı ve yasal hale getirmek için Türk toplumunu dengeleyici unsur olarak kullanmak istiyordu; bu amaçla Kıbrıs’ın statüsünü belirlemek için Londra’da Yunanistan ve Türkiye’nin de katılacağı bir konferans düzenlemek istiyordu. Ayrıca İngiltere, Rumların, Enosis örgütünün aracılığıyla adayı Yunanistan’a bağlayacağı gerekçesiyle Türkiye’yi el altında kışkırtıyordu. Türkiye’nin girişimiyle adadaki Türkler de hareketlendi ve onlarda “Kıbrıs Türk’tür” adlı örgütlerini kurdular. Ada üzerindeki İngiliz görüşünün Türkiye tarafından kabul görmesi, hükümetin elini güçlendirdi. Bundan böyle hükümet İstanbul’daki Rumları Kıbrıs’a karşı rehine olarak kullanacaktı, kullandı da. Selçuk Emre’de, raporunda bu konuya değinir ve şunları yazar:
“İstanbul’da o günler garip bir hava vardı. Bu hava Londra’da toplanacak Kıbrıs Konferansı yaklaştıkça kesafetini arttırıyordu. Bu arada kulaktan kulağa 28 Ağustos gününün Kıbrıs’ta katliam günü olacağı söyleniyordu. İstanbul’da müteşir gazetelerde bu haberi veriyor, Yunanca gazeteler kışkırtıcı neşriyatta bulunuyordu. Ayrıca gazeteler yunanca gazetelere çatarlarken, Kıbrıs hakkında ki her türlü haberi ön plana alarak büyük başlıklarla bildiriyorlardı.”
3/-Hükümet olayın neresindedir?
Gerek Cumhurbaşkanı, gerek Başbakan ve gerekse hükümet üyelerinin 6 Eylül günü saat 19’a kadar İstanbul’da bulunmaları, onların olaylardan haberdar oldukları; ihtimaldir ki İçişleri Bakanlığı aracılığıyla olayı sevk ve idare ettikleri, Selçuk Emre’nin yazdığı raporda net görülmektedir:
“ Reisicumhurumuz Celal Bayar İzmir’de(*3) bulunuyordu ve birgün evvel, 5 Eylül’de İstanbul’a müteveccihen İzmir’den vapurla hareket etmişti. Başvekilimiz Adnan Menderes İstanbul’da bulunuyordu. 6 Eylül sabahı saat 11’de Reisicumhurumuz İzmir’den geldi. Başvekil ile diğer vekiller ve Vali tarafından Galata rıhtımında istikbal edildi ve kendisini karşılayanlarla birlikte yolcu salonundan ayrıldılar.
Reisicumhurumuzun İstanbul’a geliş haberlerini Ankara ve İstanbul Radyolarının öğle servisine yetiştirmek üzere doğruca Ajansa geldim. Haberi yazıp Ankara’ya verdikten sonra Ajans dâhilinde çalışmaya başladım.” Bu esnada Atina’dan “Selanik’te Atatürk’ün evine 5 Eylül gecesi bombalı bir saldırı olduğu, binanın camlarının kırıldığı, can kaybının olmadığı, Atina Hükümetinin konu üzerinde titizlikle durduğunu, binanın bekçisinin şüphe üzerinde gözaltına alındığı” haberi ulaştı. Haber ajansa düştükten sonra hemen Ankara’ya bildirilir. Selçuk Emre’de haberi Cumhurbaşkanı’na ve Başbakan’a ulaştırmak için harekete geçer:
“İstanbul’da ise gerek Reisicumhuru ve gerekse Başvekilimizi bulmak kabil olmuyordu. Her taratan menfi cevap alıyorduk. O zamanki polis müdürü Alaaddin Eriş’i telsiz telefonla bulmak mümkün oldu. Reisicumhur ile Başvekilin öğle yemeğini Beyoğlu’nda Abdullah Lokantasında yiyeceklerini bildirdi. Lokantayı aradık henüz gelmemişlerdi. Müdür Muavini haberin bir suretini alarak hemen lokantaya gitti. Ben telefonla aramağa devam ediyordum. Fakat bir türlü temam mümkün olamıyordu. Az zaman sonra Umum Müdür Muavini telefon ederek haberi gerek Reisicumhur yaverine ve gerekse Başvekâlet hususi kamel (kalem olacak) müdürüne verdiğini bildirdi. Saat 13’e gelmişti. Haberi evvelâ Ankara Radyosu okudu. 45 dakika sonrada İstanbul Radyosu haber bülteninde tekrarladı. Haber çok kısa zaman içinde İstanbul’a yayıldı. Ajans telefonları durmadan işliyor ve halkımız bu mevzuda ne kadar hassa olduğunu gösteriyor ve mütemim malumat istiyordu. Saat 15’e doğru İstanbul Ekspres gazetesi ikinci baskı yaparak haberi büyük başlıklarla verdi…Gazete adeta İstanbul’da kapışılıyordu.”
İstanbul’da bulunan Cumhurbaşkanı ve Başbakan 6 Eylül akşamı ekspresle (trenle)Ankara’ya hareket edeceklerdi. Selçuk Emre, saat 18’de Haydarpaşa’ya ulaşmak için Ajanstan ayrılır; detaylarını ekteki raporda göreceğiniz gibi önce Vilayete uğrar, Vilayet olağanüstü bir hal yaşamaktadır, olayları kontrol etmekte güçlük çeken Vali, orduyu harekete geçirmek için emirler verir. Yeniden yolla çıktığında, Karaköy vapurunun kalktığını, yolların ise heyecanlı kalabalıklar tarafından dolduğunu görür ve bu hengâme içinde karşıya geçmek için Kabataş’ta arabalı vapura biner:
“Üsküdar yolu ile Haydarpaşa’ya geldim…Trenin hareketine daha zaman vardı. Henüz kimseler gelmemişti. Haydarpaşa garında her zaman görmeye alıştığım kalabalıktan başka bir kalabalık ve üstü başı pekte iyi olmıyan(olmayan) yeni çehreler vardı. Bu kalabalık arasında dolaşan sivil memurlar vardı. Bu normaldi. Çünkü Devlet ve Hükümet reislerimiz Ankara’ya hareket edeceklerdi.
Haydarpaşa’ya önce, o zamanki Başvekil yardımcısı Prof. Fuat Köprülü geldi. Beraberinde İstanbul mebuslarından Celal Fuat Türkgeldi ve Fürüzan Tekil Beyler vardı. Bende bu arada Umum Müdür Muavini Nail Mutlugil ile buluştum. Reisicumhurumuzla Başvekilimizin teşriflerine intizara başladık. Gardaki tuhaf hava devam ediyordu. Sağda solda, o günler çok moda olan, elinde Kıbrıs Türktür afişi bulunan şahıslar dolaşıyordu. Hele bir tanesi bunu göğsüne, ceketinin içine bunlardan birini inelemişti…
Reisicumhur hazretleri maiyetleri ile birlikte teşrif etti ve vagonun önüne geldi. Başvekil henüz gelmemişti. Ayrı olarak gelecekti. Başvekilin gelmesine intizar eden Reisicumhurumuz vagon önünde kendisini uğurlamağa gelenlerle hasbıhalde bulunuyordu. Bu esnada gardaki kalabalık bir çember halinde Reisicumhuru ve beraberindekileri sarıyordu. Başvekil trenin hareketine birkaç dakika kala Acar Motoru ile Haydarpaşa’ya geldi. Kendisini Londra’dan telefonla aradıklarından doğruca Gar Şefinin odasına girdi.
Başvekilin telefondan dönmesine intizar olunurken kalabalıktan biri çıkarak: ‘Kıbrıs Türk’tür, Kıbrıs’ı Yunanlılara vermeyiz’ diye bağırmağa, gerek reisicumhur ve gerek Başvekil ve gerekse Demokrat Parti hakkında sitayişkâr(övücü) sözler söylüyor, etrafında bulunanlarda tezahüratla ona katılıyorlardı. Bu arada hallerinden öğrenci oldukları anlaşılan iki gençte Reisicumhura yaklaşarak onun önünde bu kalabalığa teşvik edici sözler söylemeğe ve ‘Kıbrıs Türk’tür Türk kalacaktır’ diye bağırmağa başladılar. ‘Kıbrıs için kanımızı dökmeğe hazırız’ ‘Emredin hemen Kıbrıs’a gidelim’ sözleri durmadan tekrarlanıyordu.
Başvekil telefondan döndü…Tezahürat arasında trene bindiler ve tren mutat saatinden 10-15 dakika geç Ankara’ya müteveccihen hareket etti…”
Şimdi buna ne buyrulur. Kan akıtmaya yeminli başıbozuk kitleler sokaklara dökülmüşler, Rumlara, Ermenilere ait dükkânlara, mağazalara, kilise ve evlere saldırıyorlar, önüne çıkan her şeyi yağmalıyorlar, yakıyorlar, tahrip ediyorlar; Valilik ise acz içinde olayları kontrol edemiyor. Devlet Başkanı ile Hükümet Başkanı ise hiçbir şey olmamış gibi çok rahattırlar, kışkırtıcı tezahüratlar altında trene binip, lüks vagonlarında Ankara’ya hareket etmektedirler. Bunu kim nasıl yorumluyorsa gerçek odur, bizim ilave edecek bir söze gerek kalmamıştır….
4/-Kolluk kuvvetleri vazifesini yaptılar mı?
Selçuk Emre’nin raporunda anlıyoruz ki güvenlik kuvvetleri bırakınız olayları önlemek, seyirci kaldıkları ve yer yerde çapulculara yardım ettiklerini görüyoruz. Haydarpaşa’da, Cumhurbaşkanı ve Başbakanı uğurladıktan sonra tekrardan Dolmabahçe’ye geçen ve buradan tutukları taksi ile saat 21 sularında Ajansa gitmeye çalışırken yolda karşılaştıkları manzarayı şöyle anlatır:
“….Tophane’deki seyrüsefer ışıklarının yanına geldiğimiz zaman 100-150 kişilik bir grup, ellerinde bayraklar ‘Kıbrıs bizimdir, Kıbrıs Türk’tür, Atatürk’ün evini bombalayanı biz yaşatmayız’ diye bağırarak Karaköy tarafından gelip Boğazkesene döndüler. Bu grup bir başıbozuk alayından farksız ve hepsinin ellinde sopalar ve demirler bulunuyordu. Geçtikleri her dükkânın camını, çerçevesini indiriyor, içindeki eşyaları tahrip ediyorlardı.
Hayretler içinde kalmıştık…Ne olduğunu pek kavrayamadık…Yol açıldı…Ağır ağır kapıiçine doğru tramvay caddesini takiben ilerliyorduk. Tramvay caddesi adeta bir harp meydanını andırıyordu. Caddenin her iki tarafındaki ekseri dükkanlar tahrip edilmiş, içlerindeki eşyalar sokağa atılmıştı…Ve tahrip işi devam ediyordu. Polisler cadde boyunca sıralanmışlar, dükkânları tahrip eden kudurmuş haldeki halka sadece bakıyorlardı.”
(…)
“Kapıiçinden Karaköy’e yaklaştıkça tahribat derecesi artıyordu. Karaköy ve Karaköy Meydanı tahrip edilmiş ve sokağa atılmış buzdolabı, motosiklet, bisiklet ve sair maddelerle dolmuştu. Yol boyunca ters çevrilmiş ve yakılmış otomobiller vardı. Karaköy’deki mağazaların üst katlarından top top kumaşlar atılıyor ve aşağıda bulunan şahıslar tarafından bu kumaşlar geçen otomobillerin tamponlarına bağlanarak caddelerde sürüklendiriliyordu. Karaköy’de noktanın yanında bulunan bir şapkacı dükkânı tahrip edilirken noktadaki polis ve dükkânın önündeki bir jandarma bu tahrip işine seyirci bulunuyordu.” Buradan vilayette geçen Selçuk Emre, İçişleri Bakan’ı Dr. Namık Gedik’in kendilerinden birkaç dakika önce vilayette geldiğini öğrenirler.
4/1-İçişleri Bakanı Gedik; “Bu bir milli galeyandır.”
“Valinin yanına girerek müşhadelerimizi anlattık. Vilayetin bütün telefonları işliyordu. Durumu derhal kavradık…Bu hareket, bu ayaklanma bütün İstanbul’da vardı. Beyoğlu, Karaköy’de gördüklerimizden daha feci bir hale gelmişti…Her taraftan vilayete başka bir fena haber veriyordu. İstanbul adeta kaynayan bir kazan haline gelmişti.”
“Vali, polis müdürü ile telefonda konuşarak kat’ı emir veriyor ve icap ederse zor kullanın, mani olun, şehrin tahribini önleyin diyordu. Diğer taraftan Ordu Müfettişliğine de telefon eden Vali, askeri birliklerin hala gelmemiş olduğunu söylüyor bu ne iştir, diyordu. Ve ordu birliklerinin süratle vak’a yerlerine sevkedilmesini vaziyete hâkim olmalarını istiyordu.”
(…)
“Vali Gökyay, Emniyet müdürüne odasında bulunduğum anda ikinci defa telefon ederek, şiddetli daha şiddetli davranın, aman vermeyin diye emir verirken, odada bulunan Dâhiliye (İçişleri) Vekili diğer telefonla İstanbul’da bulunan Emniyet Genel Müdürü (o zamanki) Etem Yetkiner’e ve dolayısıyla Emniyet Müdürüne ‘polis nazik davransın, yumuşak davransın. Bu bir milli galeyandır, önüne geçilmez’ diyordu. Gelen haberlerden bu işin, tertipli bir iş olduğunu anlaşılıyor ve bunun üzerinde konuşuluyordu. Dâhiliye vekili bu hususta da ‘olamaz, tertip olamaz, bu milli galeyandır’ dedi.”
“Zaman ilerliyor ve hadiseler durmadan gelişiyordu. Adeta İstanbul’u bir felaket kaplamıştı. Ordu Müfettişi Vedat Paşa ve 66.ıncı Tümen Kumandanı Tümgeneral Namık Argüç vilayete geldiler…Vali kendilerinden ordu kuvvetlerinin nerede olduğunu soruyor ve ordunun derhal müdahale etmesini, şiddet kullanmasını, icap ederse civardaki askeri birliklerden daha kuvvet getirilmesini istiyordu. Durum bu merkezde olmasına ve şiddet kullanılması artık bir zaruret haline geldiği halde Dâhiliye Vekili hala yumuşak davranılması fikrini muhafaza ediyordu.”
“Bu arada otelde bulunan Nafia Vekili (Bayındırlık Bakanı) Kemal Zeytinoğlu Dâhiliye Vekilini telefonla aradı. İki vekil hususi kamel odasındaki telefonda görüşüyorlardı. Dâhiliye Vekili Nefia Vekilinin söylediklerine cevaben ‘sen anlamazsın. Bu milli galeyandır. Önüne geçilmez, sen yollarınla meşgul ol. Biz yapacağımızı biliriz.’ Gibi laflar söylüyordu.”
İçişleri Bakanı’nın gerek Vali’nin müdahale ediniz emrini aynı odada bir başka telefonda Emniyet Genel Müdürlüğü nezdinde iptal etmesi ve gerekse bayındırlık Bakanı ile girdiği polemikte, bu olayda ki konumunu netleştirmektedir. “Sen yollarınla meşgul ol biz yapacağımızı biliriz” demekle, bu olayın sevk ve idaresini, hükümet adına kendisinin icra ettiğini ikrar ediyordur.
5/- Ordu zamanında müdahale de bulundu mu?
İlk saldırı Nişantaşı’nda bir Rum vatandaşın sandviç dükkânına karşı olur ve haber takriben saat 17 sularında vilayete ulaşır. Vali Gökyay, derhal Emniyet Müdürünü arar ve orduyu harekete geçireceğini söyler. Emniyet Müdürü, sakin bir vaziyete, öyle bir vakanın olmadığını, olaya hâkim olduklarını ve orduyu harekete geçirmeye gerek olmadığını söyler. Fakat Vali endişelidir, ısrarı üzerine Vilayete gelen Emniyet Şube Müdürüne, havi zarflı emrini, Ordu Müfettişine ulaştırmak üzere verir. Haydarpaşa’da Cumhurbaşkanı ile Başbakanı uğurlamakta olan Ordu Müfettişinin eline emir takriben saat 18.50’de geçer.
Olayın vahameti belidir, derhal sıkıyönetim ilan edilip, sokağa çıkma yasağı uygulanması gerekir. Ama öyle olmuyor; İstanbul Merkez Komutanlığı’nın tutuğu tutanaktan anlıyoruz ki, işin askeri yanı tamamen savsaklanarak geçiştiriliyor ve ancak saat 22, 22.30 arası ilk müdahalede bulunabiliyorlar. Selçuk Emre raporunda konu hakkında şunları yazar:
“…sonradan gelen haberlerde hepimizi şaşırttı. Çünkü başlarında subay bulunmayan askerler, nümayişçilerle birleşiyor ve adeta bu tahribe bir vazife yapıyormuş gibi iştirak ediyordu. Başlarında emir verecek kimse olmadığı için, emri nümayişçilerden alıyorlar ve hatta onlara yıkmakta seyirci ve yardımcı oluyorlardı. Vilayetten bu durumu önlemek için emir üstüne emir veriyor, vali paşaları sıkıştırıyor, hatta ağır söylüyordu.”
(…)
“Nihayet muhtelif askeri birliklerden kuvvetler gelmeğe ve şehri sarmağa başlamıştı. Hatta birkaç grupta vilayete geldi. Bu arada birde deniz birliği vardı. Fakat vilayete gelen birliğe mensup askerlerle ve subaylarla konuştuğumda, hayretle kimsede mermi bulunmadığını öğrendim.”
(…)
“Saat 23’ü geçiyordu. Gelen haberler vilayetten verilen emirlerin tatbik edilmediğini, hala daha polisin işe seyirci kaldığını, hatta ordunun tam manası ile işi ele almadığı anlaşılıyordu. Vali Ordu Müfettişi Vedat Paşa’yı çağırarak:
‘-Paşa bütün vebali ve günahı bana olmak üzere, bütün salahiyetimi kullanmak istememe rağmen vur emrini veriyorum. Nümayişçilere ihtar edilsin. Eğer söz dinlemezlerse, dağılmazlarsa, karşı gelirlerse derhal ateş edilsin.
Paşa, Valinin emrini diledi ve mütebessim (gülümseyen) bir çehre ile:
‘-Aman Vali Bey, dedi. İkinci Muğlalı hadisesi (*4) yaratmayalım.’ Vali sözlerini tekrarladı. Paşa odada çıkarken söyleniyordu. ‘Emir verirler, mesuliyet faslına gelince, tereyağından kıl çeker gibi kendilerini sıyırırlar’ diyordu. Vali vur emrini, telefonla sağa sola bildirmesine rağmen, maalesef emir yerine getirilmedi. Alınan cevap acı oldu.
‘-Cephanemiz yok…’
Çünkü cephane dağıtılsın diye emir verildiği halde, tekbir kurşun dahi askere verilmemişti.”
(…)
“Vur emri üzerine aradan zaman geçmesine rağmen şehirde tek bir silah patlamamıştı. Valiye, Başvekile haberin verildiği bildirildi. Bir müddet sonra Başvekil Sapanca’dan telefonla Vali ile görüştü. Vali, Başvekilin örfi idare (sıkıyönetim) ve Fevkalade Hal ilan edilmiş olduğunu, sokağa çıkmanın yasak olduğunu söyledi.”
(…)
Sokağa çıkmanın yasak ilan edilmesinden sonra, Sirkeci ve Cağaloğlu civarından geçen ve çoğu yabancı plakalı bir kısım kamyonlar çevrilir ve içlerindekiler tevkif edilirler. “Hepsi üstü başı pejmürde işçi kılıklı ve dışarıklı, hatta bir kısmı da İstanbul sakini olmayan kimselerdi.”
5/1-Cephaneyi Mengüç Paşa bilerek ve isteyerek vermemiş:
“Mengüç Paşa tekrar vilayete geldi Durumu sorduk. ‘Duruluyor’ dedi ve devamla dede ki: ‘İyi ki mermi dağıttırmadım. Kan gövdeyi götürecekti, kamyonlarda cephane vardı. Cephane sandıklarının başlarına nöbetçi diktim ve tekbir mermiyi vur emrine rağmen vermedim. Başımı nara yakmam’ dedi. Bu sözler karşısında Umumu Müdür Muavini Nail beyle hayret içinde birbirimize bakıştık. Bir tarafta bir şehir harap oluyor, milli servet tahrip ediliyordu. Bunun önlenmesi için en büyük mülki amir ve bizzat Başvekil tarafından verilen emir şahsi endişelerle yerine getirilmiyordu.”
Sonuç: Olayın bir tertip olduğunu, daha telgraf hatları kesilmeden AP ajansı birkaç fotoğraf ile Frankfurt’taki merkezine bildirmişti. Telgraflarda; “sistemli bir şekilde yapılan bu hareketin devamı müddetince Türk polisinin seyirci kaldığı, hatta polisin nümayişçileri teşvik ettiği yazılıydı. Saat 18.30 da Taksim’de kısa bir mitingle başlayan bu hareketin şehrin her tarafına birden sirayet ettiği, kamyonlarla taş ve bir boydan hazırlanmış sopaların ve demirlerin getirilerek Taksim’e ve Beyoğlu’na döküldüğü bildiriliyordu.”
“Vilayet önünden geçen eli bayraklı birini tutuk içeri aldık. Ne yaptığını, nereden geldiğini sorduk. Kendisi oldukça içkiliydi.
‘-Abi, vu[r] dediler vurduk, kır dediler kırdık’ dedi. Elinden bayrağı almak istediğimiz zaman vermek istemiyor, diretiyor ve vermemek için ağlıyor. ‘Benim canım, Kıbrıs gibi onu da vermem diyordu’
“Vurun dediler, vurduk, kırın dediler kırdık” sözleri 6-7 Eylül olaylarını özetler niteliktedir. Yine İçişleri Bakanı’nın söylediği “Biz yapacağımızı biliriz” sözleri, 6-7 Eylül pogromunun, hükümetin bilgisi dâhilinde, Özel Harp Dairesi yani Kontr-gerilla tarafından düzenlenmiş provoke amaçlı bir hadise olduğu tüm çıplaklığı ile ortaya çıkmıştır. Bunun böyle olduğunu dönemin Özel Harp Dairesi’nde (Seferberlik Tetkik Kurulu) görevli ve daha sonra bu dairenin başkanı olan Sabri Yirmibeşoğlu’nun 23 Eylül 2010 tarihinde Gazeteci Fatih Güllüoğlu’na verdiği mülakatta ikrar ederek: “6-7 Eylül de, bir ‘Özel Harp’ işiydi, ve muhteşem bir örgütlenmeydi. Amaca da ulaştı” diyecektir.
14 Mayıs 1950’de demokrasi vaadiyle iktidara gelen Demokrat Parti (DP) hava koşullarının da elverişli gitmesi sayesinde ilk üç-dört yılda Anadolu’da büyük atılımlar yaptı, fakat bilinçsizce girişilen yatırımlar bir süre sonra durdu ve toplumda ki coşkunun yerini giderek hoşnutsuzluk almaya başlamıştı. DP hükümeti ekonomik sıkıntılar nedeniyle yükselen muhalefet ve hoşnutsuzluğu Kıbrıs üzerinden milliyetçi bir hezeyana çevirerek geçiştirmeyi amaçladı. Yükseltilen milliyetçilik hem gündemi değiştirdi hem de Hristiyan unsurların mal varlıkları bir kez daha el değiştirdi. Selçuk Emre, belki de istemeyerek yazdığı bu raporuyla böyle üzücü bir hadiseyi aydınlatmada katkıda bulunarak tarihe not düşmüştür.
Hüsnü GÜRBEY & Mahsuni GÜL.
(*1, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphaneler ve Müzeler Müdürlüğü Atatürk Kitaplığı; Belgenin Demirbaş Numarası: Bel_Mtf_ 049111)
(*2, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphaneleri ve Müzeler Müdürlüğü Atatürk Kitaplığı.
Demirbaş numarası: Bel_Mtf_049112
(*3, İsim takılardaki düzeltmeler tarafımızda yapılmıştır. Aslı İzmirde gibidir.)
(*4, Muğlalı Hadisesi; 1943 yılı Temmuz ayında Van Özalp’te 33 Kürt köylüsünü sınıra götürüp kaçakçılık süsü vererek öldürme emrini veren III. Ordu Müfettişi General Mustafa Muğlalı.)
EKLER:
Selçuk Emre’nin düzenlediği tutanağın orijinali:
Belge,1
İstanbul Merkez Kumandanlığı” tarafından tutulan tutanaktan:
Belge; 2
